Aardewerk dat historische gebeurtenissen en legendes uitbeeldt, bestaat al eeuwenlang. Een opvallend voorbeeld hiervan zijn de ‘assiettes parlantes’ of ‘sprekende borden’, een modeverschijnsel dat populair werd in de 19e eeuw. Deze transferdruk-borden kenden een enorme variatie aan geïllustreerde ontwerpen en opschriften, en waren bijzonder geliefd in heel Europa bij klanten uit alle lagen van de bevolking. Keramiekfabrikant Villeroy & Boch sloot zich aan bij deze trend en produceerde talrijke sprekende borden in zijn fabriek in Septfontaines in Luxemburg.
Het sprekende bord ontstond dankzij twee technische ontwikkelingen die in de voorgaande eeuw in Engeland waren uitgevonden. De eerste was fijn aardewerk, dat de fabriek in Septfontaines, opgericht door de gebroeders Boch in 1766, zo succesvol maakte. Deze zeer plastische klei was van superieure kwaliteit vergeleken met grof aardewerk en vormde een aanzienlijk goedkopere optie dan porselein.
De tweede ontwikkeling was transferdruk, een techniek die in 1823 voor het eerst werd toegepast in Septfontaines. Hierbij wordt een ontwerp met behulp van een gegraveerde koperen of stalen plaat op papier gedrukt en vervolgens op het keramische object overgebracht door het papier erop te drukken.
De populariteit van de sprekende borden in die tijd is grotendeels te danken aan de publieke interesse in geïllustreerde tijdschriften, die als het ware het equivalent waren van deze borden: beide boden een drager voor gegraveerde afbeeldingen die gebeurtenissen uit die tijd behandelden. De borden tonen een grote verscheidenheid aan thema’s, waaronder jacht, religie, gebruiken, geschiedenis, politiek, reizen, actualiteit, verhalen, mythen en morele vertellingen.
Deze brede waaier aan onderwerpen toont aan dat de borden bedoeld waren om een groot commercieel publiek aan te spreken – er was voor elk wat wils, ongeacht sociale achtergrond of klasse.
De meeste sprekende borden worden geleverd in sets van twaalf, al bestaan er ook sets van zes of meer. Elk bord in de set draagt een unieke, op zichzelf staande afbeelding en bijschrift (soms vergezeld van een nummer en titel), maar alle borden zijn verbonden door een overkoepelend thema. Oorspronkelijk werden de borden daadwerkelijk als serviesgoed gebruikt; de ontwerpen dienden als gespreksonderwerp voor de tafelgenoten naarmate ze tijdens de maaltijd zichtbaar werden.
Met de tijd veranderde hun functie echter, en werden ze steeds vaker gebruikt als decoratieve objecten, uitgestald aan muren of op dressoirs – wat ook invloed had op hun vormgeving. De oorspronkelijke borden hadden een hoofdafbeelding in het diepe midden van het bord, met een secundair motief langs de rand (zoals bloemen, bladeren of dieren). Naarmate hun praktische gebruik afnam, werden deze vervangen door vlakkere ontwerpen, waarbij het hoofdthema zich uitstrekte over het volledige oppervlak van het bord.
De centrale afbeelding kon serieus, humoristisch of zelfs satirisch zijn en was bedoeld om het publiek te informeren over politieke, religieuze of morele onderwerpen. Sommige illustraties waren originele werken, gemaakt door de eigen graveur van de aardewerkfabriek (Nicolas Liez, bijvoorbeeld, vervaardigde vele landschappen tijdens zijn periode als graveur in Septfontaines tussen 1837 en 1851), anderen werden in opdracht van een kunstenaar gemaakt of gekocht bij een gespecialiseerd bedrijf.
Weer andere waren kopieën van bestaande werken, zoals schilderijen, reisboeken of toeristische gidsen, romans of geïllustreerde tijdschriften, of zelfs andere sprekende borden. Deze gekopieerde afbeeldingen werden vaak bijgesneden of vereenvoudigd om op de borden te passen. Soms hergebruikten aardewerkfabrieken zelfs gegraveerde koperen platen van andere fabrieken om hun ontwerpen te repliceren. Het was dan ook niet ongebruikelijk dat twee aardewerkfabrieken commerciële overeenkomsten sloten om ontwerpen, ideeën en gegraveerde koperen platen te delen, zoals Villeroy & Boch Septfontaines en Sarreguemines deden in 1837/38.
Ontwerpen
Jachttaferelen
Jacht was exclusief voorbehouden aan de aristocratie totdat dit voorrecht na de Franse Revolutie werd afgeschaft. In de 19e eeuw mocht iedereen jagen mits men een vergunning had, en de sport werd al snel een populaire vrijetijdsbesteding. Deze ontwikkeling komt tot uiting in vele sprekende borden die de verschillende fasen van de jacht, diverse jachttechnieken en de gejaagde dieren afbeelden.
Na de uitbreiding van het koloniale rijk vindt men ook taferelen met exotische dieren, die waardevolle trofeeën waren. Daarnaast bestaan er talrijke amusante series waarin naïeve, onhandige en onbekwame jagers worden uitgebeeld.
Oorlog
Oorlog en het militaire leven zijn dominante thema’s op veel sprekende borden – wat niet verwonderlijk is gezien het grote aantal conflicten in de 19e eeuw en de belangrijke rol van het leger in de maatschappij. De afgebeelde oorlogen zijn zowel hedendaags (zoals de Krimoorlog) als historisch, soms zelfs teruggaand tot Alexander de Grote. Zonder uitzondering worden het leger, haar leiders en generaals als helden voorgesteld. De illustraties hebben tot doel het leger te verheerlijken en een gevoel van bewondering en patriottisme op te roepen.
In tegenstelling tot deze serieuze beelden bieden sommige borden echter ook een humoristische, soms zelfs karikaturale, blik op het leven van een soldaat in de kazerne, met illustraties die dagelijkse klusjes, de absurditeiten van het militaire dienstleven en anekdotes over nieuwelingen en hun ongelukjes uitbeelden.
Historische gebeurtenissen
Borden die historische gebeurtenissen uitbeeldden waren bestsellers voor de aardewerkfabrieken in de 19e eeuw, omdat klanten zich aangetrokken voelden tot bekende thema’s uit de recente en verre geschiedenis. Het doel van deze borden was informeren en onderwijzen: ze moesten de eters iets leren over geschiedenis en hen aanmoedigen om kennis en anekdotes met anderen aan tafel te delen.
De borden tonen allerlei gebeurtenissen uit de Europese geschiedenis, maar de meest gezochte sets waren zonder twijfel die ter ere van Napoleon I, de oorlogen en veldtochten die hij leidde en andere belangrijke momenten uit zijn leven. De rand van deze borden is ook versierd met symbolen van het keizerrijk, zoals de Napoleontische N, omgeven door een lauwerkrans, of de keizerlijke adelaar.
Villeroy & Boch begon rond 1837 met de productie van dergelijke historische ontwerpen in Septfontaines, zowel voor de Luxemburgse markt als voor klanten in het buitenland. De lokale bevolking verzamelde deze borden om hun gevoel van nostalgie te bevredigen voor de tijd van het Eerste Franse Keizerrijk, toen Luxemburg deel uitmaakte van het Franse grondgebied.
Religie
Na onderdrukking tijdens de Franse Revolutie en het Eerste Franse Keizerrijk kende het katholicisme in de 19e eeuw een heropleving, dankzij een hernieuwde belangstelling voor religie en een herleving van het traditionele geloof. Er werden borden ontworpen met illustraties geïnspireerd op het leven van Christus, de Maagd Maria (de 19e eeuw wordt ook wel het Mariacentrum genoemd vanwege de heropleving van de Marianische devotie) en de heiligen, evenals taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament en een veelheid aan verschillende religieuze gebruiken, feestdagen, ondeugden en deugden.
Het doel van deze borden was het bevorderen van goede zeden, manieren en correct sociaal gedrag, en het versterken van de godsvrucht en de recent herleefde religieuze ijver van de mensen.
Spreekwoorden, fabels en andere verhalen
Deze borden waren erg populair in de 19e eeuw en zijn dat vandaag de dag nog steeds, dankzij hun leuke en speelse verhaallijnen en amusante illustraties. Humor staat voorop, maar de borden zijn duidelijk ook bedoeld om te onderwijzen en zelfs te verbeteren. De ontwerpen nodigen mensen uit om na te denken over hun gedrag en stimuleren discussie en debat. Bij het maken van deze borden haalden de aardewerkfabrieken hun inspiratie uit populaire gezegden en spreekwoorden, evenals fabels, legendes en verhalen, vooral uit de Franse cultuur of Duitse invloeden in de stukken die Villeroy & Boch in Septfontaines produceerde.
Actualiteiten en politiek
De sprekende borden vertellen de verhalen van hun tijd. Door belangrijke gebeurtenissen, ontdekkingen, wetenschappelijke vooruitgangen, mode en politieke verhalen af te beelden, hielden deze borden het publiek op de hoogte. Bij politiek stonden de ontwerpen vaak centraal rondom afbeeldingen van leiders, omdat de borden zo een manier boden om deze portretten door heel Europa te verspreiden.
Maatschappij, dagelijks leven en typische taferelen
Er waren geen grenzen aan de onderwerpen voor de sprekende borden. Mensen van alle leeftijden, uit alle verschillende klassen en lagen van de bevolking werden afgebeeld in de ontwerpen. De meest voorkomende beelden waren die van het gezinsleven en romantische taferelen met jonge leden van de bourgeoisie, evenals landschappen op het platteland en afbeeldingen van spelende kinderen uit alle klassen.
Landschappen, reizen en geografie
De Industriële Revolutie bracht een grote uitbreiding en verbetering van het transportsysteem met zich mee. Voor het eerst konden veel mensen de wereld buiten hun eigen deur ontdekken en de bevolking raakte gegrepen door reiskoorts. Deze nieuw verworven mobiliteit komt tot uiting in vele sprekende borden met monumenten, historische locaties, stadsgezichten en landschappen uit diverse regio’s en landen. Zoals destijds in de mode was, hebben veel ontwerpen een romantische sfeer, met beelden van sfeervolle ruïnes tegen weelderige natuurlijke achtergronden. Bepaalde series, waaronder die geproduceerd door Villeroy & Boch in Septfontaines, stralen een sterk gevoel van patriottisme en nationale identiteit uit, of werden zelfs gemaakt als souvenirs voor buitenlandse bezoekers om het imago van een land in het buitenland te versterken.
Productie
De Industriële Revolutie transformeerde de keramiekindustrie, doordat technologische vooruitgangen het mogelijk maakten voor aardewerkfabrieken om hun productieprocessen te mechaniseren. Snellere productie en eenvoudigere decoratietechnieken stelden bedrijven in staat grote aantallen ontwerpen te vervaardigen die aansloten bij alle smaken en sociale klassen. De sprekende borden bieden een fantastische geïllustreerde weergave van die periode, zowel vanuit historisch als artistiek perspectief, en geven ons een prachtig inzicht in de 19e-eeuwse samenleving.
De veelzijdige ontwerpen tonen aan dat deze stukken niet alleen bedoeld waren om aan de lokale vraag te voldoen, maar ook voor export werden gemaakt. Bovendien hield de trend niet op bij borden: geïllustreerde ontwerpen vonden ook hun weg naar vele andere voorwerpen, zoals koffiepotten, kopjes en barbierdienen. Ondanks hun populariteit bleef de interesse in deze ontwerpen echter niet langdurig bestaan en raakten ze na de Eerste Wereldoorlog geleidelijk uit de mode.
Geef een reactie